عقیق: آیا مطالعه کتب شبهه انگیز می تواند به ما در درک بهتر اسلام کمک کند؟ چگونه می توان با استفاده از روش های اسلامی به دانش و بینش وسیعی دست یافت؟
سؤال:
از نگاه دین اسلام چگونه می توان دید وسیعی پیدا کرد؟ آیا مطالعه کتب شبهه انگیز می تواند مفید باشد؟
پاسخ:
تلاش می شود در ضمن محورهای متعددی تمامی زوایای پرسش مورد بررسی و پاسخ‌یابی قرار گیرد.
محور اول: اسلام و آگاهییابی
آیا اسلام برای آگاهی و علم‌جویی ارزش قائل است و بطورکلی اسلام برای علم و آگاهی چه جایگاهی قائل است؟
از نظر اسلام چون علم و آگاهی نقش بنیادی در کمال و رشد آدمی دارد باید انسان در طول زندگیش تلاش کند آگاهیهای خودش را خصوصاً در عرصه‌هایی که در سعادت او تأثیر بسزایی دارد افزایش دهد اینک چند آیه و روایت در فضیلت و نقش علم از دیدگاه اسلام ذکر می شود.
۱. واژه‌های علم، فکر، عقل، نظر، ذکر، فقه، لب، فؤاد، حکمت و مشتقات آنها که حدود هزار بار در قرآن کریم آمده، نمایشگر ارزش و اهمی تی است که قرآن برای شناخت و آگاهی قایل است[۱] خداوند می فرماید: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ»[۲] آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند برابرند؟ (هرگز) و نیز می فرماید: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ»[۳] بدترین جنبندگان نزدخداوند کرها و لال‌هایی هستند که تعقل نمی کنند. و خداوند به جهت ارزش و جایگاه علم به پیامبرش دستور می دهد که «قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً»[۴] بگو پروردگارا دانش مرا بیفزای.
۲. پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «ان الله یطاع بالعلم و یعبد بالعلم و خیر الدنیا و الآخره مع العلم و شر الدنیا و الآخره مع الجهل؛[۵] اطاعت از خداوند و پرستش او بر اثر علم است، خیر دنیا و آخرت در پرتو علم بدست می آید و شرّ دنیا و آخرت از جهل و نادانی دامنگیر انسان می شود.
۳. حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ فرمود: «لیت شعری ایّ شیء ادرک من فاته العلم بل ای شیء فات من ادرک العلم؛[۶] کاش می دانستم کسی که از علم بینصیب مانده چه چیز بدست آورده است و آنکس که از علم بهره‌مند شده چه چیز بدست نیاورده است.
محور دوم: مراد از وسعت دید
در وجود انسان دست کم دو نوع دیدگان وجود دارد. ۱. دیدگان حسی که همان چشمان ظاهریمان می باشد. ۲. دیدگان عقل و دل که همان چشمان باطنی ما هست و در قرآن به این دو دیدگان اشاره شده است از باب نمونه در آنجا که به کافرانی که چشمان باطنیشان را کور کرده‌اند هر چند دارای چشمان ظاهر هستند می فرماید: «صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ»
یا اینکه می فرماید: «خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَهٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ»[۷] خدا بر دلها و گوشهای آنان (کافران) مهر نهاده و بر چشهایشان پرده‌ای افکنده شده و عذاب بزرگی در انتظار آنهاست.
در نتیجه همانگونه که چشمان ظاهری گاه کور می شوند یا پرده‌ای بر آنها قرار می گیرد چشمان باطنی هم چنین است و همانطور که چشمان ظاهری گاه کم‌سو و ضعیف می شوند چشمان باطنی نیز چنین‌اند که گاهی ضعیف می شوند و وقتی ضعیف شوند وسعت دید خود را از دست داده و نمی تواند در کشف حق و حقیقت موفق باشد. از اینرو وسعت دید یعنی اینکه دیدگان باطنی ما چنان قوی باشند که بتوانند افق‌های والاتر را ببینند و تمام ابعاد یک حقیقت را مشاهده کنند.
محور سوم: راههای توسعه دید
اکنون که روشن شد وسعت دید یعنی اینکه دیدگان باطنی انسان چنان قوی باشد که بتواند حقائق بیشتری را درک کند و افق‌های والاتری را درک کند جای این پرسش است که راههای توسعه دید چیست و آیا مطالعه کتب ضاله می تواند یکی از این راهها یا بهترین راه توسعه دید باشد؟
همانگونه که گذشت علم واقعی و آگاهی حقیقی آنست که انسان را به منزلت اطاعت از خدا و پرستش او برساند و انسان را در دستیابی به سعادت دنیا و آخرت کمک نماید. اکنون باید دید شرایط دستیابی به چنین علمی چیست؟ علمی که مایه چنین آثاری است و افق دید انسان را چنان گسترش می دهد بگونه‌ای که به خدا که اساس حقایق است نزدیک می شود و بر حقایق دنیا و آخرت آگاه می شود.
در متون دینی اسلام راههای کسب چنین علمی بیان شده است که به شرح ذیل است:[۸]
۱. عقل: امام کاظم ـ علیه‌السلام ـ می فرماید:[۹] خدای را بر مردمان دو حجت است حجتی بیرونی و حجتی درونی. حجت برون همانا پیامبران و امامانند و حجت درون عقل و خرد آدمی ان.
۲. حواس: خداوند می فرماید: خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج ساخت در حالی که هیچ نمی دانستید و برای شما گوش و چشم و عقل آفرید تا قدردانی کنید.[۱۰] ازاین بیان قرآن کریم معلوم می شود که از نظر این کتاب آسمانی حس و عقل هر و در شناخت حقایق هستی نقش بنیادی دارند.[۱۱]
۳. قلب: پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرماید قلب انسان دو گوش دارد که وقتی او تصمی م به انجام گناهی می گیرد روح ایمان به او می گوید نکن و شیطان به او فرمان می دهد که بکن.[۱۲] بنابراین یکی از راههای شناخت قلب و دل آدمی است.
۴. وحی: همانطور که در روایتی نقل شد خداوند دو حجت بر انسانها قرار داده است یکی عقل و یکی انبیاء و از اینرو یکی از راههای شناخت وحی است که توسط پیامبران به مردم ارزانی شده است و از اینرو خداوند خطاب به پیامبر اسلام می فرماید:
«کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ»[۱۳] این کتابی است که به سوی تو فرو فرستادیم تا مردم را از تاریکیها خارج کنی و به روشنایی وارد سازی از این بیان الهی روشن می شود که برای رسیدن به روشنی و یافت حقایق یکی از بهترین راهها استفاده از وحی و قرآن مجید است.
۵. ائمه اطهار ـ علیهم‌السلام ـ: از دیدگاه اسلام یکی از راههای حقیقت‌یابی استفاده از چراغ روشنگر امام ـ علیه‌السلام ـ است و از این رو در زیارت جامعه کبیره می خوانیم «السلام علی ائمه الهدی و مصابیح الدجّی؛ درود بر امامان هدایت و چراغ‌های تاریکیها.»
بنابراین راههای گسترش دید و فزونی علم و آگاهی عقل، حواس، قلب، وحی و امام است و مطالعه شبهات و کتب ضاله جزو این راهها به شمار نمی رود.
محور چهارم: مطالعه کتب ضاله و توسعه دید
عقل و دین حکم می کند که نه تنها کتب ضاله مایه توسعه دید انسان نمی شوند بلکه کسانی را که توان دفع و پاسخ‌دهی آنها را ندارند به انحراف و گمراهی می کشاند کتب ضاله مانند امراضی می مانند که نه تنها به درد انسانها و بیماران نمی خورند بلکه برای آنها جز درد و مرگ و گمراهی و نادانی ارمغانی به بار نمی آورند و از اینرو وظیفه طبیبان علم و معرفت یعنی عالمان و حافظان حریم علم و معرفت است که انسانها را از آسیب‌دیدگی این شبهات و کتب ضاله محافظت کنند.
محور پنجم: حرمت و معصیت در مطالعه کتب ضاله و شبهات
حال که روشن گردید مطالعه کتب ضاله و شبهات نه تنها توسعه در دید نمی آورد بلکه انسان را از حقایق و جاده حقیقت منحرف می کند و ضررش مانند ضرر خوردن سم برای بدن است که گاه مایه از دست دادن حیات آدمی است می توانیم از این مطالب نتیجه گیریم که آری مطالعه کتب ضاله و شبهات برای چنین کسی ضرربخش است و ضرر در اسلام نهی شده است از اینرو مطالعه این‌گونه کتب و شبهات از نظر دینی حرمت دارد و به همی ن جهت اسلام کسانی را که کتب ضاله را برای گمراهی مردم می فروشند مذمت کرده است.
خداوند در این باره می فرماید: برخی مردم، سخن بیهوده می خرند تا دیگران را از راه خدا بدون هیچ علم و آگاهی، گمراه سازند و آن را به مسخره می گیرند برایشان عذابی خوارکننده است[۱۴] این آیه ناظر به عملکرد کسانی مانند نضر بن حارث است که در زمان پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ به ایران سفر می کرد و با تهیه کتاب‌هایی تصمی م داشت جلوی هدایت قرآن را بگیرد.[۱۵]
نتیجه آنکه وسعت دید در گرو مطالعه کتب ضاله نیست بلکه مطالعه شبهات برای انسانی که علمی ت کافی ندارد مایه گمراهی و ضرر است و از اینرو عقلاً چنین اقدامی مذموم است و از نظر دین چنین کاری درست نیست و حرام می باشد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱ـ آزادی، عقل و ایمان، محمد سروش، دبیرخانه مجلس خبرگان.
۲ـ مبانی شناخت، محمد محمدی ریشهری، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمی ه قم.
۳ـ شناخت‌شناسی در قرآن، آیت‌الله جوادی آملی، مرکز مدیریت حوزه علمی ه قم.
۴ـ خردورزی و دین‌باوری، احمد حسین شریفی، حسن یوسفیان، کانون اندیشه جوان.
پی نوشت ها:
[۱] . نصری، عبدالله، مبانی انسان‌شناسی در قرآن، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، ۱۳۷۹، چاپ اول، ص۳۷.
[۲] . زمر/۹.
[۳] . انفال/۲۲.
[۴] . طه/۱۱۴.
[۵] . الحدیث، گردآورنده مرتضی فرید، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، چاپ نهم، ۱۳۷۴، ج۲، ص۲.
[۶] . همان، ص۱.
[۷] . بقره/۷.
[۸] . جوادی آملی، عبدالله، شناخت شناسی در قرآن، فصل ابزارها و راههای شناخت، قم، مرکز مدیریت حوزه علمی ه، ۱۳۷۰.
[۹] . کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، کتاب العقل و الجهل، حدیث ۱۲.
[۱۰] . نحل/۷۸.
[۱۱] . محمدی ریشهری، محمد، مبانی شناخت، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمی ه، ۱۳۷۲، ص۲۱۵.
[۱۲] . محمدی ریشهری، محمد، می زان الحکمه، حدیث ۱۶۶۵۱.
[۱۳] . ابراهیم/۲.
[۱۴] . لقمان/۶.
[۱۵] . سروش، محمد، آزادی عقل و ایمان، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۲۳۵.
منبع: مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات (حوزه‌های علمی ه)
